Βιβλιοκριτική: Μέλμοθ ο Περιπλανώμενος- Τσαρλς Μάτσουριν

  Η μέγιστη συμβολή του ασυμβίβαστου Ουγενότου κληρικού Charles Maturin στην παγκόσμια γραμματολογία έγκειται στην εκ των έσω κριτική ενός θεσμού της κοινωνικής ζωής, που ο ίδιος υπηρέτησε κατά πώς φαίνεται στανικώς, της Εκκλησίας, ανεξάρτητα αν τον πυρακτωμένο λίβελό του απηύθυνε στο Καθολικό ή το Προτεσταντικό δόγμα. Ένας αναρχικός του ύστερου Ρομαντισμού, ο εξ αγχιστείας θείος του Όσκαρ Γουάιλντ Τσαρλς Μάτσουριν, συγκέρασε στην αρχετυπική φιγούρα του διαβολικού Μέλμοθ τους μύθους του περιπλανώμενου Ιουδαίου και του ιδιοφυούς μάγου Φάουστ για να συνθέσει ένα δριμύτατο κατηγορητήριο για την κοσμική Κόλαση, που διακονεί η Καθολική Εκκλησία, μέσα από τη μοναστική ζωή ή την τρομακτική επιβολή του Νόμου του Ιερατείου, δια της Ιεράς Εξέτασης.    

Η μυθιστορία που εισηγείται ο ιερωμένος -συγγραφέας είναι μια αυθεντικά και ταυτόχρονα πρωτότυπα γοτθική πρόταση, υπέχοντας σε πρώτο επίπεδο μιαν ‘’ελαφριά’’, αν όχι κάλτ, ανάγνωση της δραματικής περιδιάβασης ανά τους αιώνες του λόγιου Μέλμοθ, που πουλάει την ψυχή του στο Διάβολο, για να εξαγοράσει τη γνώση και 150 χρόνια ζωής. Το αντίτιμο είναι φρικτό. Θα πρέπει στο κλείσιμο του ανίερου συμβολαίου να αντικαταστήσει τη δική του με την ψυχή ενός άλλου καταραμένου εθελοντή. Ο τελευταίος θα εξοβελισθεί στην Κόλαση. Η αναζήτηση του Μέλμοθ και οι μέθοδοι που μετέρχεται, όταν ανακαλύπτει το επόμενο θύμα του, συνιστούν μια έξοχη ψυχολογική μελέτη. Μπορεί να υπάρξει εξιλέωση για μια καταδικασμένη ψυχή;
 

«Το αυστηρό πρόσωπό του, που κατάφερνε να διακρίνει πού και πού από το φως του φεγγαριού, έμοιαζε αφύσικο, αποκρουστικό και ειδεχθές, καθώς παρακολουθούσε τη σκηνή που εκτυλισσόταν μπροστά του. Αμέσως μετά ένα κύμα σκέπασε το κατάστρωμα του πλοίου, γεννώντας μια κραυγή τρόμου στο πλήθος, λες και αντηχούσαν τις κραυγές των θυμάτων που σύντομα θα ξεβράζονταν στα πόδια τους, διαμελισμένα και άψυχα. Όταν επικράτησε ξανά σιωπή, ο Μέλμοθ άκουσε ένα γέλιο που πάγωσε το αίμα του. Προερχόταν από τη μορφή πάνω στο βράχο. Σαν αστραπή πέρασε από το μυαλό του η ανάμνηση εκείνης της νύχτας στην Ισπανία όταν ο Στάντον είχε πρωτοσυναντήσει το παράξενο αυτό πλάσμα που η ζωή του, αψηφώντας το χώρο και το χρόνο, άσκησε μοιραία επιρροή στη δική του. Εκείνη τη νύχτα είχε αναγνωρίσει τον υποτιθέμενο δαίμονα από τον τρόπο που γέλασε όταν αντίκρισε τους νεκρούς εραστές. Ο απόηχος αυτού του γέλιου αντήχησε στ’ αφτιά του Μέλμοθ· πίστευε πως αυτός που στεκόταν δίπλα του δεν ήταν παρά το ίδιο μυστηριώδες πλάσμα».
 
Η στυλιστική πρωτοπορία όμως του Μέλμοθ του Περιπλανώμενου, πίσω στα 1820, πηγάζει από την πολυεπίπεδη αφήγηση και την εξαιρετικά περίπλοκη δομή, που δεν επιτρέπει στον αναγνώστη ούτε στιγμή να διακόψει τη ροή του διαβάσματος, εάν δεν θέλει να χάσει το νήμα της αφήγησης. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, ο νεαρός σπουδαστής Τζον Μέλμοθ – ανιψιός του δαιμονικού Ιρλανδού Φάουστ- στην προσπάθειά του να ξεδιαλύνει το φρικτό μυστικό του προγόνου του, ξεδιπλώνει μέσα από διαδοχικές μαρτυρίες φαινομενικά ασύνδετες, υποκείμενες αφηγήσεις- μέσα-στην- αφήγηση. Το χειρόγραφο του Στάντον. Η ιστορία του Ισπανού Αλόνσο Μονσάντα, που προσπαθεί να διαφύγει από τη μοναστική ζωή, που του επιφυλάσσουν οι γονείς του. Ο μύθος της Ινδιάνας Ιμαλή, που μετεμψυχώνεται στην όμορφη Ισιντόρα και τις οποίες προσπαθεί να ξελογιάσει ο Μέλμοθ, αφήγημα που επιβάλλει στο δύσμοιρο Αλόνσο να μεταφέρει στο χειρόγραφο ο κατά τ’ άλλα ευσεβής Εβραίος Αδωνίας, που διακοσμεί το δωμάτιό του με τους σκελετούς της οικογένειάς του. Η ιστορία του πλούσιου εμπόρου Γκούζμαν και των εξαθλιωμένων συγγενών του, της οικογένειας Γουόλμπερκ, την κληρονομιά των οποίων επιβουλεύεται η Καθολική Εκκλησία.
 
Το βιβλίο μάς αποκαλύπτεται σαν μια έλικα περιστρεφόμενη γύρω από το κέντρο της, επισείοντας το χάος γύρω από την αίσθηση της χρονολογικής γραμμικότητας. Η πολυσύνθετη δομή του μυθιστορήματος λειτουργεί ως αναφορά στις λαβυρίνθιες παλινωδίες της τρικυμισμένης ψυχής του Μέλμοθ. Καθώς εκείνος μηχανεύεται πως θα κλείσει τις εκκρεμότητες της συμφωνίας του με τον Άρχοντα του Κακού, διατηρεί ταυτόχρονα την επίφαση μιας ελάχιστης ανθρωπιάς. Εύστοχα και καίρια, ο Μάτσουριν μας εισάγει το καυστικό του σχόλιο πάνω στην πολυπλοκότητα των κοινωνικών συνθηκών της πρώιμης βιομηχανικής Αγγλίας, όπου συγγράφει τον Μέλμοθ. Ξεκινώντας από την καθολική Ισπανία και τις εξόχως υποκριτικές δομές της μοναστικής ζωής, περνώντας μέσα από ανήλιαγα και υγρά μπουντρούμια της εξίσου επαχθούς Ιεράς Εξέτασης, ο Τσαρλς Μάτσουριν – ως άλλος Μέλμοθ, και τούτος ένας ‘’καταραμένος’’ διανοούμενος, όπως ο ήρωάς του- ταξιδεύει στον χωρόχρονο και προσγειώνεται στην καλλιτεχνική πραγματικότητα της συγχρονίας του, για να απευθύνει καταγγελτικό λόγο στους συμπατριώτες του και την πρόσληψη που επιφυλάσσουν στη λογοτεχνική παραγωγή.   
 
Ο Μέλμοθ ο Περιπλανώμενος βρίθει σκηνών διατροφικών απολαύσεων στο όριο της διαστροφής. Ιδιαίτερα εικονοκλαστικές είναι οι τραχιές απεικονίσεις καννιβαλιστικών γιορτών, πραγματικών αλλά και μεταφορικών. Οι χαρακτήρες στον Μέλμοθ υποφέρουν από πείνα στα όρια της ασιτίας, ενδεικτικά ο πάμφτωχος μουσικός Γουόλμπερκ ή ο αρνητής της μοναστικής χειροτονίας Αλόνσο, ή υπόκεινται σε ανθρωποφαγικές τελετές, όπως το ερωτευμένο ετερόφυλο ζευγάρι των μοναχών, που κλειδώνει ο Ηγούμενος στο υπόγειο κελάρι, για να γίνουν γεύμα ο ένας του άλλου. Κι ενώ οι αφηγήσεις τρόμου, αίματος και ανομολόγητων παθών είναι ίδιον του γοτθικού μυθιστορήματος, ο Μάτσουριν προσδίδει σε αυτές μια πρόσθετη διάσταση, αποδίδοντας στη συγγραφική λειτουργία αναλογίες γλεντιού καννιβάλων.  
 
Τα κείμενά του υποστηρίζει είναι και κείνα εμπορεύματα, προορισμένα να καταναλωθούν σε μια οικονομία της αγοράς, αν όχι να καννιβαλισθούν από αναγνώστες και κριτικούς, όπως είχε αποδείξει στο παρελθόν η περίπτωση του Λώρενς Στέρν και του Τρίσταμ Σάντυ. Η κατανάλωση λογοτεχνίας –literary consumption- ανταποκρίνεται για τον Μάτσουριν στο λογοπαίγνιο που συνιστά η πρόσληψη τροφής με το χτικιό –ομοίως consumption στην αγγλική– πόσο μάλλον για έναν πένητα κληρικό- συγγραφέα, ο οποίος γράφοντας λογοτεχνία στον 18ο αλλά και τον 19^ο αιώνα, παραβιάζει τις καθεστηκυίες αρχές της ευπρέπειας και του ηθικού παραδείγματος, προκρίνοντας μιαν τέχνη του υπαινικτικού, του άσεμνου και του ‘’ελαφρού’’.
 
Στον Μέλμοθ, η βαθιά αμφιθυμία του Μάτσουριν για το επάγγελμα του συγγραφέα αποτυπώνεται εναργώς στους φανταστικούς χαρακτήρες του Biddy Brannigan, που διηγείται στον Τζον Μέλμοθ την ιστορία του προγόνου του, ή του ξένου που αφηγείται τις περιπέτειες των Γκούζμαν, οι οποίοι την ίδια ώρα που προωθούν την πλοκή, εκδηλώνουν μια διάθεση αντίστασης στο ακροατήριό τους. Ο φαινομενικά ατελείωτος πολλαπλασιασμός των αφηγήσεων και η επίμονη αμφισημία του κειμένου, που κορυφώνεται με τον παράξενο επίλογο, όταν ο Μέλμοθ υπόσχεται στον Τζον να του αποκαλύψει τη μυστηριώδη ύπαρξή του, αφού έχει αποτύχει να εξασφαλίσει τον αντικαταστάτη στο φαουστιανό συμβόλαιο, καταδεικνύουν την αποφασιστικότητα του Μάτσουριν να αντιταχθεί στις προσδοκίες ενός κοινού, από το οποίο χρειάζεται χρήματα, στον αντίποδα όμως είναι σίγουρος ότι θα χλευάσει τον συγγραφέα.
 
Πρωταρχικά βέβαια ο Μέλμοθ ο Περιπλανώμενος είναι η πολλαπλασιαστική ρητορική και καταδίκη του φόβου που αποπνέει ο Καθολικισμός και οι ανοιχτά εκφρασμένες ανθρωποφαγικές πεποιθήσεις και πρακτικές του στη ρομαντική κοινωνία του 19^ου. Η ιστορία των Γουόλμπερκ, παραδειγματικά, είναι ένα οξύτατο σχόλιο πάνω στην εκμετάλλευση των κοινωνικών και οικονομικών σχέσεων που προγραμματικά θέτει σε ισχύ η Καθολική Εκκλησία για να συντηρεί την κυριαρχική επικράτεια σε βάρος των εξαθλιωμένων υποτακτικών της. Η Ιερά Εξέταση αντιστοίχως αναδεικνύεται σε εργαλείο ευθέως προγραμματισμένο να υπηρετεί τη διατήρηση της δύναμης της Εκκλησίας, μετερχόμενη ακόμη και την υλική θυσία και την εξαφάνιση από προσώπου γης των πιστών της.
 
Πέραν αμφιβολίας, το gothic μοιάζει ακόμη και στις μέρες μας να μας κατοικεί, πολύ πιο απειλητικά να βρίσκεται εντός μας, ως ανείπωτος και απροσδιόριστος φόβος. Όλο και πιο εμφατικά τείνουμε να προσεταιρισθούμε τις ιδιότητες ενός γοτθικού κοινού. Ο ρηξικέλευθος καλλιτέχνης Μάτσουριν συνεχίζει να επικοινωνεί και σήμερα, μέσα από τα κύματα ενός διαχρονικού αντηχείου, τις βαθιά υπαινικτικές αντιλήψεις ενός άλλου κοινού, εν προκειμένω του γοτθικού, σ’ ένα ευήκοο σύγχρονο ακροατήριο, που καλείται με τη σειρά του να προσλάβει το έργο τέχνης μέσω μιας ανώτερης καλαισθησίας. Γιατί ο Μέλμοθ ο Περιπλανώμενος είναι τέτοιας ποιότητας εκπαιδευτικό πόνημα.
 
Γιώργος Στυλιανού