Ρεπορτάζ της Τζένης Τσιροπούλου

Αυτές τις εικόνες τις κατέγραψε τον Νοέμβριο του 2015 με την κάμερά του ο ανάπηρος σκηνοθέτης και ακτιβιστής Αντώνης Ρέλλας στο κρατικό Κέντρο Περίθαλψης ανάπηρων Παιδιών στα Λεχαινά. Μου τις δείχνει σήμερα, δυο χρόνια μετά, ενόσω ολοκληρώνει το ντοκιμαντέρ του «Από το άσυλο στην κοινωνία». Αυτές οι εικόνες με παρακίνησαν να ταξιδέψω μαζί του μέχρι τα Λεχαινά στα μέσα του Ιουλίου.

Οι δεκάδες ένοικοι των Λεχαινών είναι τα θύματα τού κράτους «πρόνοιας» και του συστήματος ιδρυματοποίησης στην Ελλάδα. Οι περισσότεροι εγκαταλείφθηκαν ως νεογέννητα μια και για πάντα από τους γονείς τους είτε γιατί δεν μπορούσαν να καλύψουν τις ανάγκες του ανάπηρου παιδιού τους είτε γιατί σαν άλλους Ήφαιστους, οι γονείς τους τα πέταξαν στον ωκεανό των ασύλων, αφού δεν γεννήθηκαν «κανονικά» παιδιά.


Στα Λεχαινά το 2015.

Ένα έγκλημα διαρκείας αποκαλύπτεται

Το ίδρυμα στα Λεχαινά άνοιξε πριν από 27 χρόνια. Δεν είναι καινούρια ιστορία, αλλά δυστυχώς αποτελεί την επιτομή ενός διαχρονικού προβλήματος. Οι πρώτες καταγγελίες που πήραν έκταση έγιναν το 2009 από ευρωπαίους εθελοντές που πέρασαν αρκετούς μήνες στο ίδρυμα. Το 2010, ο Συνήγορος του Πολίτη ανέδειξε με πόρισμά του τις κατάφωρες παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων που λάμβαναν χώρα στο άσυλο. Το 2011 μπήκε για πρώτη φορά τηλεοπτική κάμερα στα Λεχαινά, με το ρεπορτάζ να αναφέρεται σε «εικόνες Μεσαίωνα». Το 2014, έφτασε η στιγμή της διεθνούς κατακραυγής με δημοσίευμα του BBC που σόκαρε, δείχνοντας ανάπηρα παιδιά κλειδωμένα σε κλουβιά σαν άγρια ζώα, στην Ελλάδα του εικοστού πρώτου αιώνα.

Μετά από το άρθρο του BBC, η τότε Υφυπουργός Υγείας της ΝΔ, Κατερίνα Παπακώστα, επισκέφτηκε το ίδρυμα και, όπως μου λένε ακτιβιστές και ιατρικό προσωπικό, «Το μόνο που έγινε ήταν να εγκατασταθεί ένα σύστημα με κάμερες για να παρακολουθούνται οι θάλαμοι. Ένα σύστημα παντελώς άχρηστο, που δεν χρησιμοποιείται πια». 

Ο σκηνοθέτης Αντώνης Ρέλλας είναι μέλος του Κίνησης για τη Χειραφέτηση των Αναπήρων «Μηδενική Ανοχή», οι οποίοι στις 4 Νοεμβρίου του 2015 αποφάσισαν να αναλάβουν δράση, κάνοντας τετραήμερη κατάληψη στο ίδρυμα των Λεχαινών στον Νομό Ηλείας. 


Η δωδεκάχρονη Μαρία κλειδωμένη στο άδειο δωμάτιο-κελί της το 2015.

«Το ζήτημα των ιδρυμάτων το γνωρίζαμε πολύ πριν να αποφασίσουμε να επέμβουμε. Τα Λεχαινά, συγκεκριμένα, προέκυψαν διότι είναι το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα της ασυλοποίησης των ανθρώπων που ζουν στο περιθώριο, για το οποίο δεν είμαστε καθόλου περήφανοι και περήφανες. Οι ανάπηροι διαβιούν σε καθεστώς βασανισμού, αποκλεισμένοι από τον κόσμο, δεμένοι σε κλουβιά, ζώντας μια ζωή αβίωτη, σαν να μην είναι άνθρωποι. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι τα περίπου 70 τέτοια κρατικά ιδρύματα που υπάρχουν σε όλη την Ελλάδα είναι χτισμένα έξω από τις πόλεις. Για να μη θυμάται κανείς ότι υπάρχουν κι αυτοί οι άνθρωποι. Υποτίθεται ότι όλα τα δικαιώματα των αναπήρων είναι κυρωμένα μέσω Σύμβασης του ΟΗΕ που είναι και νόμος του κράτους, αλλά εδώ και 27 έτη διαπράττεται ένα έγκλημα διαρκείας από όλες τις κυβερνήσεις, σαν να έχει παγώσει ο χρόνος. Αρέσκονται να δηλώνουν ευαισθητοποιημένοι για αυτά τα “ειδικά” παιδιά, χωρίς όμως ποτέ να παρεμβαίνουν ουσιαστικά, ώστε η ζωή τους να πάψει να έχει ασυλικό χαρακτήρα.  Έτσι, το Νοέμβριο του 2015 καταλάβαμε το ίδρυμα και αξιώσαμε από την πολιτεία να πάψει αυτός ο διαχρονικός αποκλεισμός και ο βασανισμός των συνανάπηρών μας» μου λέει ο Αντ. Ρέλλας.  


Ακτιβιστές της Κίνησης Χειραφέτησης Αναπήρων «Μηδενική Ανοχή» το βράδυ στην κατάληψη.

Πέρα από δικαιωματικό και πολιτικό θέμα, για κάποιους ακτιβιστές ήταν και προσωπικό:

«Μπήκα στο κλουβί, έκατσα στο κρεβάτι και […] έκλαιγα. Όλη η ζωή μου πέρασε σαν φλας μέσα στα ελάχιστα αυτά δευτερόλεπτα. Κατάλαβα ότι παρά τρίχα δεν ήμουν και εγώ ένας από τους έγκλειστους. Κατά λάθος εγώ είμαι έξω. Αν η Βάσω (η μάνα μου), το 1973, δεν είχε στείλει στον διάολο τον γαμπρό της (σύζυγο της αδελφής της που ζούσαν από τότε στην Πάτρα) που της είχε προτείνει να με κλείσει σε ένα ίδρυμα που ήξερε “εκεί κοντά” για να μη βασανίζεται, και αν δεν του είχε φέρει το βάζο στο κεφάλι, εγώ θα ήμουν ένας από αυτούς. […] Γιατί κλαίω άραγε; Γιατί θυμώνω; Γιατί είμαι έτοιμος να καταρρεύσω στην φωτογραφία; Η απάντηση είναι απλή. Γιατί φεύγοντας από εκεί άφησα ένα κομμάτι μου μέσα σε εκείνο το κλουβί […]. Ένα κλουβί που πια με ακολουθεί» έγραψε στις 8 Νοεμβρίου 2015 ο συγγραφέας, κοινωνιολόγος και ακτιβιστής με σπαστική τετραπληγία, Ανδρέας Κουζέλης.


Ο Ανδρέας Κουζέλης μέσα στο κλουβί στα Λεχαινά. 

Μέσα στα Λεχαινά

Την επομένη ξεκινάμε με τον Αντώνη Ρέλλα για τα Λεχαινά. Τρεις ώρες περίπου μετά αντικρίζω το ίδρυμα. Στημένο σε απόσταση λίγων βημάτων από τον υποσταθμό της ΔΕΗ, ένα τριώροφο κτίριο βαμμένο ροζ, εξοστρακισμένο από τον οικιστικό ιστό, με έναν τρούλο εκκλησίας και έναν σταυρό στην κορυφή του. Στον προαύλιο χώρο, λίγες κούνιες, στατικές πάντα χωρίς παιδιά, ένα ασθενοφόρο και μερικές ελιές. Συχνά, όταν ένας ένοικος πεθαίνει μέσα στο ίδρυμα, φυτεύουν μια ελιά.


Το ίδρυμα των Λεχαινών.

Όπως διαπιστώνω ιδίοις όμμασι, μετά την κατάληψη και την πίεση των ακτιβιστών της «Μηδενικής Ανοχής» προς τους ιθύνοντες υπήρξε αξιοπρόσεκτη βελτίωση των συνθηκών. Δηλαδή, σήμερα, τα κρεβάτια-κλουβιά έχουν ανοιχτές πόρτες, η χημική καταστολή έχει μειωθεί δραστικά, η μηχανική καθήλωση, ή με άλλα λόγια τα χειροπόδαρα δεσμά, έχει σχεδόν εκλείψει και οι άνθρωποι που ζουν εκεί ξυπνούν από τη νάρκωση σαν κούκλες που τις άγγιξαν και τους εμφύσησαν λίγη ζωή. Κάποιοι συλλαβίζουν τις πρώτες τους λέξεις, μου χαμογελάνε ενώ άλλοι τρώνε μόνοι τους την ώρα του μεσημεριανού στην τραπεζαρία και πίνουν τον χυμό τους. Κάποιοι δεν είχαν λειτουργήσει τους μυς των χεριών τους ποτέ στη ζωή τους πριν από την κατάληψη των ακτιβιστών.


4 Νοεμβρίου 2015. Η στιγμή της κατάληψης του ιδρύματος από τη «Μηδενική Ανοχή». 


Η Μαρία λίγη ώρα μετά την κατάληψη, με τους ακτιβιστές της «Μηδενικής Ανοχής» για πρώτη φορά στον ήλιο και τις κούνιες.

Είναι μέρες καύσωνα, αλλά ευτυχώς πλέον υπάρχουν κλιματιστικά, όπως και θέρμανση για το χειμώνα χάρη στις διεκδικήσεις των ακτιβιστών. Το προσωπικό είναι ενήμερο για την επίσκεψή μας και ο περιβάλλων χώρος είναι καθαρός και υπάρχουν λίγα πολύχρωμα στολίδια. Όταν φτάνουμε, μερικοί ένοικοι ή επωφελούμενοι, όπως αποκαλούνται, περνούν τις πρωινές ώρες τους στο playroom με τα στρώματα και την τηλεόραση. Ζουν επτά-οκτώ ανά δωμάτιο και κανένας τους δεν διαθέτει ούτε ένα προσωπικό αντικείμενο. Μονάχα η Κανέλλα, μια κοπέλα με τα δύο της πόδια δεμένα, έχει λίγες ζωγραφιές και μερικά αρκουδάκια. «Μερικούς έρχονται οι δικοί τους και τους βλέπουν» μου λέει ο Αντ. Ρέλλας, ενώ με ξεναγεί στα δωμάτια. Οι περισσότεροι δεν υπάρχουν για τις οικογένειές τους. Το δωμάτιο όπου ήταν μόνιμα έγκλειστη η δωδεκάχρονη Μαρία, εδώ και ένα χρόνο λειτουργεί ως χώρος για φυσικοθεραπεία, ενώ το μικρό κορίτσι έχει μεταφερθεί σε ίδρυμα για ανήλικα.


Οι ένοικοι του ασύλου παρέα με τους ακτιβιστές. 

Ο Πρόδρομος είναι 34 χρόνων. Εγκαταλείφθηκε μωρό από τους γονείς του σε ένα καλαθάκι και μεγάλωσε σε ίδρυμα για ανήλικα μέχρι τα οκτώ του χρόνια. Στα οκτώ του έπεσε από τον τέταρτο όροφο του ιδρύματος, έπαθε κρανιοεγκεφαλική κάκωση και μεταφέρθηκε στα Λεχαινά. Μας χαμογελάει και μας ζητάει «θάλασσα», «ντουλάπα» και «κομοδίνο». Μία από τις ευχές του Πρόδρομου πραγματοποιείται το ίδιο απόγευμα όταν τον πάμε να δει -ίσως για πρώτη φορά, ποιος ξέρει;- τη θάλασσα.


Ο Πρόδρομος στη θάλασσα χάρη στην παρέμβαση των ακτιβιστών. 14 Ιουλίου 2017

Το ίδρυμα στα Λεχαινά δεν μοιάζει με το κολαστήριο που συνάντησαν οι ακτιβιστές πριν από δύο χρόνια. Όμως, αν κάποιος δεν βολεύεται στην αντίληψη ότι αυτοί οι άνθρωποι δεν είναι άνθρωποι, και σκεφτεί ότι κάθε τέτοιο ίδρυμα, είναι το σπίτι αυτών που ζουν μέσα, συνειδητοποιεί ότι το ίδρυμα παραμένει μια κλινική βγαλμένη από άλλες εποχές ή από κάποια δυστοπική ταινία.

Άνθρωποι-αντικείμενα σε κάλαθο αχρήστων

Ο ομότιμος καθηγητής Παιδαγωγικής του ΑΠΘ, Γιώργος Τσιάκαλος, είχε πει παλαιότερα σε συνέντευξή του ότι οι έγκλειστοι των Λεχαινών «θα μπορούσαν να μιλάνε, να γελάνε και να πηγαίνουν σχολείο», αν δεν είχαν υποστεί την απόλυτη βλάβη του ιδρυματισμού. Ο Γιώργος Νικολαΐδης είναι Διευθυντής Ψυχικής Υγείας και Κοινωνικής πρόνοιας στο Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού και είναι ο ψυχίατρος που έχει αναλάβει επίσημα από το 2016 το πρόγραμμα παρέμβασης στα Λεχαινά. Τον ρωτώ πώς θα ήταν σήμερα αυτοί οι άνθρωποι, αν δεν είχαν υποστεί την μηχανική καθήλωση και τη χημική καταστολή και αν πρόκειται για πράγματι για βασανιστήρια.

«Φυσικά, απολύτως. Πώς μας φαίνεται, δηλαδή, ένας άνθρωπος να ζει 365 μέρες σε ένα κλουβί δύο επί δύο ή το να είναι δεμένος 365 μέρες το χρόνο και από τα τέσσερα άκρα του; Πώς θα το λέγατε αυτό; Συνιστούν παραβίαση ανθρωπίνων δικαιωμάτων και αδικήματα κατά μία έννοια, για τα οποία η Ελλάδα έχει εγκληθεί σε όλων των ειδών τα διεθνή fora, από τον ΟΗΕ, από τον επίτροπο για τα ανθρώπινα δικαιώματα του Συμβουλίου της Ευρώπης, τις αρμόδιες γενικές διευθύνσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής κ.ά. Στην Ελλάδα, όμως, συχνά προσποιούμαστε ότι συμμορφωνόμαστε, αλλά τα πράγματα παραμένουν ίδια. Οι πρώτες διαμαρτυρίες έγιναν στα τέλη του '90 από μια ομάδα επαγγελματιών και ακτιβιστών. Οι τότε διοικήσεις και κυβερνήσεις κατάφεραν να τους διασκορπίσουν και κάποιοι να βρεθούν έως και κατηγορούμενοι. Το μόνο που επετεύχθη ήταν να αντικατασταθούν τα μεταλλικά κλουβιά από ξύλινα κλουβιά» θυμάται ο κ. Νικολαΐδης.

Συνεχίζοντας, εξηγεί ότι «Το σύστημα φερόταν σε αυτούς τους ανθρώπους σαν να είναι αντικείμενα. Δεν είχαν ούτε επιθυμίες ούτε προσωπικά χαρακτηριστικά. Ήταν αντικείμενα. Τα οποία τα φρόντιζαν μεν, αλλά σαν αντικείμενα.  Αυτό που είναι εντυπωσιακό από την εμπειρία μου, είναι να βλέπεις ανθρώπους να ξυπνάνε και να γίνονται υποκείμενα. Να εκφράζουν προτιμήσεις, να παίρνουν μια πρωτοβουλία όσο απλή κι αν φαίνεται, όπως το να απλώσουν το χέρι τους και να αγγίζουν έναν άνθρωπο, τον άνθρωπο που θα διαλέξουν αυτοί. Το να λένε λέξεις, άνθρωποι που είχαν να μιλήσουν δέκα χρόνια. Ισχύει αυτό που είχε πει ο κ. Τσιάκαλος και πράγματι, σήμερα, δύο από τα ανήλικα πάνε στο ειδικό σχολείο.

»Τα Λεχαινά υπήρξαν ο κάλαθος των αχρήστων όλου του προνοιακού συστήματος για την αναπηρία από όλη την Ελλάδα. Ό,τι πιο βαρύ και ανεπιθύμητο το έστελναν εδώ. Έχουμε και καταστάσεις πραγματικά βαριές, καθώς υπάρχουν και άνθρωποι με πολλαπλές βλάβες, αλλά ο ιδρυματισμός, η μηχανική καθήλωση και η χημική καταστολή επί σειρά ετών εμπόδισαν την ανάπτυξη δεξιοτήτων. Φανταστείτε ότι όταν ξεκινήσαμε, υπήρχε ένοικος που ήταν δεμένος επί 21 συναπτά έτη. Ήταν τόσο αποστερημένοι από ερεθίσματα, που ακόμα και με λίγο νοιάξιμο, φροντίδα και κοινωνικοποίηση, η εξέλιξή τους είναι θεαματική». 


Τις μέρες τής κατάληψης των Λεχαινών από την Κίνηση Χειραφέτησης Αναπήρων «Μηδενική Ανοχή».