Προφανώς, σε κάποια φάση της εξέλιξης του – συμβαίνει αυτό συχνά με τους πολιτισμούς-, έχασε τη μάχη ενάντια στην υπαρξιακή βαρύτητα. Η «κουφάλα» η αγωνία της ύπαρξης, ζόρικο πράγμα. Δεν «παλεύεται» εύκολα. «Εδώ καν και καν…», που έλεγε η γιαγιά μου, κουνώντας το κεφάλι της. Το αποτέλεσμα ήταν, τα υλικά αυτού του πολιτισμού να καταρρεύσουν και να συμπιεστούν, όχι τόσο γεωγραφικά, αλλά σε επίπεδο συλλογικής συνείδησης. Η αραβική, δηλαδή, συλλογική συνειδητότητα, συρρικνώθηκε κάτω από εκατονταετίες δυτικών κατα-πιέσεων σε έναν ελάχιστο Συλλογικό Εαυτό. Την ίδια στιγμή, μάλιστα, που ο περιβάλλων κόσμος μεγεθυνόταν, διαρκώς, με αστραπιαίες ταχύτητες, εξωθώντας σε όλο και μεγαλύτερη συρρίκνωση.
του Αντώνη Ανδρουλιδάκη
Κάπως έτσι δεν δημιουργούνται, άλλωστε, και οι μαύρες τρύπες στο διάστημα; «Είναι τα σημεία εκείνα, όπου κάποτε υπήρχε ο πυρήνας ενός γιγάντιου άστρου, ένας πυρήνας που περιείχε περισσότερα υλικά από δυόμισι ηλιακές μάζες και ο οποίος στην τελική φάση της εξέλιξης του άστρου, έχασε την πάλη του ενάντια στη βαρύτητα, με αποτέλεσμα τα υλικά του να καταρρεύσουν και να συμπιεστούν περισσότερο ακόμα και από τα υλικά ενός αστέρα νετρονίων», λέει ο ορισμός.
Για μερικές εκατονταετίες, οι Άραβες ήταν ταυτισμένοι με τον γενναίο πολεμιστή και το φυσικό κυρίαρχο της περιοχής. Αυτή η συνθήκη διαμόρφωσε μια υψηλή και σταθερή συλλογική αυτοεκτίμηση, η οποία, σε όλο το διάστημα πολιτισμικής ισχύος, δεν επέτρεπε στους άραβες να επηρεασθούν καθόλου από τις αξίες των ευρωπαϊκών λαών. Ο κυρίαρχος πολεμιστής, που ως δυτικοί προσεγγίζουμε μόνο από τις χολιγουντιανές υπερπαραγωγές, τα ιδεώδη του, όπως, για παράδειγμα, η κοινωνική σύμβαση της εκδίκησης, η σχεδόν «ελευθεριακή» αυτονομία του, το απαραβίαστο του προσωπικού και κοινοτικού κώδικα ή η αυτοθυσιαστική γενναιότητα του, σαγηνεύουν ακόμη και σήμερα τους, ανά τον πλανήτη, Λώρενς.
Αυτός ο πολιτισμός, ο πολιτισμός της φιλοσοφίας και των αραβουργημάτων, αφού αντιστάθηκε ποικιλοτρόπως, για αιώνες, υιοθετώντας μέχρι και την μαρξιστική παράδοση, στην προσπάθεια του να αποτινάξει τον δυτικό αποικιοκρατικό ζυγό, θρυμματίστηκε και συρρικνώθηκε υπαρξιακά τόσο πολύ, ώστε ανακυκλώθηκε, εν τέλει, στην αμορφία της Ανατολής, παράγοντας το ISIS. Ο σημερινός «μαχητής» του ISIS, είναι ο θρυμματισμένος εαυτός, ο Ελάχιστος –κατά Κρίστοφερ Λας- Εαυτός, του κυρίαρχου πολεμιστή προγόνου του.
Αλλά είναι και κάτι, μάλλον, θλιβερά απλό. Η αγριότητα γεννά βαρβαρότητα. Η αναλγησία, η επιθετικότητα, και η έλλειψη κατανόησης είναι κοινές συμπεριφορές από ανθρώπους που έχουν υποστεί με σκληρό τρόπο ανάλογες συμπεριφορές. Τα σεξουαλικά κακοποιημένα παιδιά -ιδιαίτερα τα αρσενικά- είναι πιο πιθανό όταν μεγαλώσουν να γίνουν οι ίδιοι οι δράστες σεξουαλικής κακοποίησης, ως ενήλικες πια. Τα θύματα, με άλλα λόγια, συχνά ανταποκρίνονται στο «τραύμα», με το να γίνουν θύτες. Είναι, λοιπόν, τα χθεσινά θύματα που ανταποδίδουν, σήμερα, τη βαρβαρότητα. Και κάτι ακόμη. Εκεί όπου μέχρι και μερικές δεκάδες χρόνια πριν, συγκολλητική ουσία της αραβικής συλλογικότητας, ήταν η υψηλή αυτοεκτίμηση, η πιστοποιημένη στα όρια της νομαδικής κοινότητας, και ύστερα η στιβαρή ισχύς του Μπααθικού κράτους, σήμερα, είναι ο φόβος και η αγωνία από την ολοσχερή κατάρρευση όλων αυτών. Τώρα τη θέση της αταλάντευτης αυτοεκτίμησης, έχει λάβει η πλήρης ταπείνωση. Φαντάσου τον ορεσίβιο προπάππου σου να τρέχει, για χρόνια, πανικόβλητος ανάμεσα σε βομβαρδισμένα σπίτια και παγιδευμένα αυτοκίνητα. Φαντάσου, για την ακρίβεια, το νεαρό γιο του, αν δεν είχε έρθει στην Αθήνα και είχε ζήσει ανάλογες τραυματικές εμπειρίες.
Αλλά ο φόβος και η αγωνία, η κατάρρευση της στοιχειώδους αυτοεκτίμησης, σε συλλογικό επίπεδο, μόνο «συμμορία» μπορούν να συστήσουν. Μόνο που, η ταυτότητα του ατόμου και της «συμμορίας» δεν υφίστανται, πλέον, ως διακριτές οντότητες. Συγχωνεύονται σε έναν, αμοιβαία, διαλυτικό «αχταρμά». Η κάθε δράση του ατόμου, του μέλους της «συμμορίας», δεν είναι πια μια ατομική βούληση, αλλά μια εκδήλωση της «συμμορίας». Ο ατομικός και ο συλλογικός εαυτός γίνονται ένας. Ένας και υπαρξιακά ελάχιστος. Η ατομική συνείδηση έχει πια εξαφανιστεί και ένα άθροισμα ελάχιστων εαυτών, δεν μπορεί παρά να παράγει μια ελάχιστη, έως μηδενική, συλλογική συνείδηση.
Μια άλλη συνέπεια αυτής της αλληλουχίας, της καταβύθισης του ατομικού μέσα στο συλλογικό, είναι ότι το άτομο είναι έτοιμο να θυσιάσει αυτόν τον ελάχιστο εαυτό του, χάριν της συλλογικότητας, σε μια μάχη ή σε μια πράξη αυτοκτονίας. Το «εγώ» του, «ζει» και «θα ζει» μέσα στη συλλογικότητα. «Σκασίλα του…».
Βέβαια, από την παλιά, «ξεθωριασμένη», αραβική κουλτούρα, στέκει ακόμη όρθιο το τελευταίο ψευδο-υπαρξιακό αποκούμπι. «Εγώ δεν υπάρχω, αλλά δεν θα υπάρξεις κι εσύ». Η εκδίκηση. Ισχυρότατη αξία της αραβικής κουλτούρας, θα «βγει» από τον άραβα άνθρωπο μετά την ψυχή του, κατά πως λέγαν για το «χούι» οι γιαγιάδες μας. Η εκδίκηση, όμως, δεν είναι μόνο ένας –ο τελευταίος- συνδετικός κρίκος με το απώτερο παρελθόν των προγόνων. Είναι και μια «σπουδαία» ψευδαίσθηση, κατά τι ανώτερη των ψυχοτρόπων ουσιών (ή του τζόγου, του αλκοόλ και της κατανάλωσης), με τις οποίες επιχειρεί να τη «βγάλει» υπαρξιακά «καθαρή» ο δυτικός άνθρωπος. Η προσδοκία της εκδίκησης, απομακρύνει από τον πόνο του τραύματος. Καταπραΰνει την αγωνία και το θυμό. Μέχρι, προφανώς, να αντιληφθεί κανείς (και αν), ότι χρειάζεται όλο και μεγαλύτερη «δόση».
Στην μακρόσυρτη πορεία των αιώνων, στο αραβικό έθνος, διαμορφώθηκε μια κατάσταση που για την αραβική ψυχή αποτελούσε, όλο και πιο, οδυνηρή εμπειρία. Τα αραβικά ιδεώδη, η αραβική παράδοση, αλλά και τα δάνεια μαρξιστικά και εθνικοαπελευθερωτικά ιδεώδη, φάνηκε, εκ του αποτελέσματος, ότι δεν ήταν στ’ αλήθεια η πραγματική δύναμη. Το αξιακό σύστημα των προγόνων τους, αποδείχτηκε πρακτικά ανίκανο να τους εξασφαλίσει τους όρους μιας στοιχειωδώς οργανωμένης ζωής. Αντίθετα, τα δυτικά «ιδεώδη» της απόλυτης δύναμης και της κυριαρχίας, η σχεδόν «θρησκευτική» λατρεία τους, εμπεριείχαν –παραδόξως- την αληθινή δύναμη.
Στις συνθήκες αυτές, η αραβική ταυτότητα, μπήκε στην καταλυτική φάση της κρίσης της, υιοθετώντας απόλυτα τα κεντρικά ταυτοτικά χαρακτηριστικά του αντιπάλου της. Το ISIS υπάρχει μόνο σε σχέση με τη Δύση. Μπορεί να στρέφεται και κατά ομοεθνών, αλλά αυτό είναι, απλά, η νέα «εισαγόμενη» συνταγή της επιτυχίας. Τυφλή βία, δύναμη και κυριαρχία παντού. Στην πραγματικότητα, το ISIS υπάρχει, γιατί υπάρχει η Δύση. Και αντίστροφα.
Εδώ, σ’ αυτό το «και αντίστροφα», αρχίζουν τα δύσκολα. Γιατί το «κρυμμένο» χαρακτηριστικό και των δυό αντιπάλων, είναι πως πλέον και οι δυό δεν «γειώνονται» ψυχικά, υπαρξιακά, σε πραγματικές αξίες. Δεν είναι, ούτε αυτόφωτοι ψυχικά, ούτε αυτάρκεις. Η μεν Δύση, γιατί έχει εξαντλήσει τους πυροδότες κινητήρες της νεοτερικότητας, ο δε αραβικός κόσμος, γιατί έχει λησμονήσει-απεμπολήσει το δικό του αξιακό υπόβαθρο. Έχει ολοκληρωτικά αλλοτριωθεί. Η Δύση μπορεί να υπάρχει πια μόνο στο μέτρο και στο βαθμό που εξουσιάζει. Και ο αραβικός κόσμος, που μέχρι χθες μπορούσε να ζει και εξουσιαζόμενος, απαιτεί και αυτός να υπάρχει με τον τρόπο της Δύσης. Ως ανελέητος εξουσιαστής. Και χωρίς, βέβαια, τα δυτικά εξωραϊστικά, εξισορροπιστικά, «βοηθήματα» και δικαιωματικά «γλυκαντικά», που προσέφερε ο Διαφωτισμός.
Τώρα πια, και ο άραβας δεν θα μπορεί να ζει ήσυχα και ειρηνικά, αντλώντας ικανοποίηση από τα δικά του έργα. Τώρα, πρέπει και αυτός να κυριαρχεί. Είναι, μ’ έναν τρόπο, ψυχικά εξαρτημένος από τον Δυτικό, σε μια νέα, φυσικά, μορφή, όπως και ο Δυτικός είναι ψυχικά εξαρτημένος απ’ αυτόν.
Με την αλληλεπίδραση αυτή, τόσο η αραβική συλλογική συνείδηση, όσο και η δυτική, έχουν εισέλθει σε μια φάση «ψυχικής ασφυξίας», αν και ο δυτικός κόσμος, αναμφίβολα, έχει προηγηθεί χρονικά.
Στην πραγματικότητα, αυτό που έχει συμβεί, είναι ότι το ISIS δεν είναι τίποτα περισσότερο από την “ανατολική” αντανάκλαση του υπαρξιακού προβλήματος της “δυτικής” ψυχής. Και η αντανάκλαση αυτή, δεν είναι άλλη από τη “θρησκευτική” λατρεία της δύναμης και της κυριαρχίας. Με την έννοια μάλιστα αυτή, δεν βλέπω γιατί κάποιος δυτικός, μέλος των κυρίαρχων ελίτ, δεν δικαιούται να κραυγάσει «Je Suis Isis»!
Και οι δυό «εκτιμούν», ότι μόνο κατισχύοντας του άλλου, θα συγκολλήσουν τη βαθύτατα διασπασμένη και σπαρασσόμενη κοινωνία τους. Αν και κατά βάθος, γνωρίζουν καλά, ότι η μόνη ελπίδα, έστω μιας ψευδο-συγκόλλησης, έγκειται ακριβώς στην αέναη διαιώνιση της σύγκρουσης. Και στις δυο μάλιστα περιπτώσεις, οι θρησκείες, απλά αθωώνουν και απενοχοποιούν το απροκάλυπτο εξουσιαστικό πρόταγμα.
Στο παιχνίδι αυτό υπάρχει όμως μια κρίσιμη διαφορά μεταξύ των παικτών, πέρα από τις παραμέτρους που επηρεάζουν και άλλοι διεθνείς παίκτες (Ρωσία, Κίνα κ.τ.λ). Η συρρίκνωση του Αραβικού πολιτισμικού προτύπου, τόσο ποσοτικά, όσο και ποιοτικά, είναι τέτοιας έντασης, που η υπαρξιακή του βαρύτητα έχει συμπυκνωθεί σε μια «μαύρη» σημαία. Ένα μαύρο πανί. Μία μαύρη τρύπα. Τίποτα δεν μπορεί να ξεφύγει απ’ αυτήν και τίποτα δεν μπορεί να επιστρέψει από εκεί. Όπως, ακριβώς, συμβαίνει και με το θάνατο. Τίποτα δεν μπορεί να επιστρέψει από το ISIS, ούτε καν οι «μετανοημένοι», νεαροί, δυτικοί υπήκοοι που στράφηκαν εκεί μήπως και φορτίσουν τις «σβηστές» ψυχικές τους μπαταρίες. Ούτε καν οι πληροφορίες επιστρέφουν, παρά μονάχα αυτές που εξυπηρετούν το πρόταγμα της βίαιης κυριαρχίας. Ούτε στο πέρασμα του, δημιουργούνται συνθήκες, έστω, ενός στοιχειώδους κράτους. Μονάχα ο υπαρξιακός μηδενισμός απλώνεται σε όλο και μεγαλύτερη γεωγραφική και ψυχική έκταση. Μέχρι τη στιγμή που θα συναντήσει το δυτικό πρότυπο του και θα το απορροφήσει ή αντίστροφα. Έτσι, που μπορεί βάσιμα να προβληματίζεται και να αγωνιά κανείς, τι μπορεί να συμβεί στις συλλογικότητες και στους πολιτισμούς, που βρίσκονται ανάμεσα στους δυο μηδενιστικούς καθρέφτες και τις καταστροφικές αντανακλάσεις τους. Όσοι, τουλάχιστον, απ’ αυτούς διατηρούν ακόμη ψήγματα αυτοσυνειδησίας και διακριτής αυθυπαρξίας.